Συντάχθηκε από Γιάννη Δρουγούτη

Ήταν ένα ζεστό αυγουστιάτικο πρωινό του περασμένου καλοκαιριού όταν η φυσική περιέργεια αλλά και το βαθύτερο ενδιαφέρον που χρόνια τώρα κουβαλώ για τα μνημεία του τόπου μου, με οδήγησαν στο σημείο όπου εκπονούνται οι ανασκαφές που φέρνουν σιγά σιγά στο φως την αρχαία πολιτεία της Ελίκης. Εδώ λοιπόν, γύρω από τον σημερινό οικισμό της Ελίκης, κοιμάται η αρχαία πόλη.

Στο αρχαιολογικό εργαστήριο με υποδέχθηκε αρχικά η κα Μαίρη Καρβέλα γραμματέας της Ε.Φ.Α.ΕΛ. (Εταιρεία Φίλων Αρχαίας Ελίκης) η οποία με οδήγησε στην κα Ντόρα Κατσωνοπούλου, τον άνθρωπο που εμπνεύστηκε και πραγματοποίησε όλη αυτή την αναζήτηση. Η Αιγιώτισσα  αρχαιολόγος και  διδάκτορας της κλασσικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Cornell των Η.Π.Α,  με περίμενε με ένα πλατύ χαμόγελο στο γραφείο της. Η ευγένειά της και η  απλότητά της με έκαναν να αισθανθώ  από την πρώτη στιγμή πολύ άνετα και οικεία. Δεν είχα ετοιμάσει κανένα ερωτηματολόγιο όπως συνηθίζεται σε τέτοιες περιπτώσεις. Μία φράση της ήταν αρκετή για να πυροδοτήσει τη συζήτησή μας, «εργαστήριο επεξεργασίας και βαφής νημάτων -υφασμάτων».

Τα υπόλοιπα ήρθαν ως φυσική ροή στην κουβέντας μας.

Κάπως έτσι έμαθα πως οι  πρώτες έρευνες για τον εντοπισμό της αρχαίας Ελίκης,  θρησκευτικού και πολιτιστικού κέντρου της Αχαϊκής Συμπολιτείας, ξεκίνησαν  στον υποθαλάσσιο χώρο ανατολικά του Αιγίου, στα μέσα του περασμένου αιώνα από τον αείμνηστο αρχαιολόγο Σπύρο Μαρινάτο. Λίγα χρόνια αργότερα τις θαλάσσιες αυτές έρευνες  συνέχισε  ο γνωστός ερευνητής  Ζακ Υβ Κουστώ , χωρίς αποτέλεσμα. Οι τελευταίες υποθαλάσσιες έρευνες από τον καθηγητή Harold Edgerton του M.I.T. των ΗΠΑ, του επιστήμονα που ανακάλυψε το sonar για τις υποβρύχιες έρευνες, ολοκληρώθηκαν και αυτές χωρίς αποτέλεσμα στις αρχές της δεκαετίας του ’70.

Μετά από 15 χρόνια και ενώ κανείς δεν είχε εν τω μεταξύ ενδιαφερθεί για την υπόθεση της Ελίκης, ξεκίνησαν το 1988 νέες έρευνες,  με πρωτοβουλία της Ντόρας Κατσωνοπούλου και του αμερικανού Φυσικού Steven Soter, αρχικά στον υποθαλάσσιο χώρο.  Ερευνήθηκε μεγάλη περιοχή από τα Διγελιώτικα κοντά στο Αίγιο μέχρι τις εκβολές του Βουραϊκού κοντά στο Διακοπτό,  σε βάθος περίπου εκατό μέτρων, αλλά ίχνη της πόλης δεν βρέθηκαν. Στη συνέχεια, και με αφετηρία την άποψη της κας Ντόρας Κατσωνοπούλου ότι η αρχαία Ελίκη δεν είχε βυθιστεί στον Κορινθιακό κόλπο μετά τον καταστροφικό σεισμό του 373 π.Χ. αλλά βρισκόταν θαμμένη στην ξηρά, νέες έρευνες ξεκίνησαν σε συνεργασία και με το τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, με τη διάνοιξη δειγματοληπτικών γεωτρήσεων αυτή τη φορά στη στεριά και στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Σελινούντα,  Κερυνίτη και Βουραϊκό, στην παραλιακή πεδιάδα ανατολικά της πόλης του Αιγίου.  Τα πρώτα κιόλας ευρήματα  στο χώρο της ξηράς ήταν εντυπωσιακά,  επιβεβαιώνοντας την παραπάνω άποψη της κας Κατσωνοπούλου. Παράλληλα με τις γεωτρήσεις, η επιστημονική ομάδα προχώρησε συνδυαστικά και στην εφαρμογή σύγχρονης τεχνολογίας με γεωφυσικές μεθόδους, με εξαιρετικά αποτελέσματα.

Από το 2000 και εξής, η έρευνα στην αρχαία Ελίκη πραγματοποιείται συστηματικά από το Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και την Εταιρεία Φίλων Αρχαίας Ελίκης με τη διεύθυνση της κας Κατσωνοπούλου, προέδρου της ΕΦΑΕΛ. Μέσα σε αυτά τα 30 σχεδόν χρόνια των ερευνών, τα ευρήματα είναι κάτι παραπάνω από εντυπωσιακά και αξίζει να αναφερθούμε αναλυτικότερα σε αυτά:

Πρωτοελλαδικός οικισμός της 3ης χιλιετίας π.Χ. στο κέντρο της περιοχής των ερευνών, στο σύγχρονο Ριζόμυλο, μοναδικό πρωτο-αστικό παράλιο κέντρο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού σε ολόκληρη την Αχαΐα, που σώζεται με το περιεχόμενό του ανέπαφο σε βάθος 3-5.5 μ. κάτω από τη σημερινή επιφάνεια. Από αυτό τον οικισμό προέρχεται το μοναδικό αρχαίο κύπελλο σε όλη την δυτική Ελλάδα που ονομάζεται στα Ομηρικά έπη «Δέπας αμφικύπελλον» και ήταν βασιλικό κύπελλο. Ακολουθούν  ευρήματα σε πολύτιμα μέταλλα όπως χρυσός και ασήμι, μεγάλος αριθμός ακέραιων αγγείων, οικίες με ευρύχωρα δωμάτια και εσωτερικά χαλικόστρωτα δάπεδα με ψηφίδες διαφόρων χρωμάτων, λιθόστρωτοι δρόμοι, εργαλεία και ποικίλα είδη διατροφής. Ιδιαιτέρως σπάνιο εύρημα αποτελεί διώροφο κτίριο του οικισμού που χρησίμευε ως διοικητικό κέντρο, ήταν δηλαδή κάτι αντίστοιχο του σημερινού Δημαρχείου της πόλης.

·   Σημαντικός οικισμός των πρώιμων Ελληνιστικών χρόνων δηλαδή του ύστερου  4ου έως 2ου   π.Χ. αιώνα,  που βρέθηκε στο δυτικό τμήμα της περιοχής της αρχαίας Ελίκης προς την πλευρά του Αιγίου, στην περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στη σημερινή Ελίκη και τον οικισμό των Βαλιμιτίκων. Χρονικά  ο οικισμός αυτός συμπίπτει με την περίοδο ανασύστασης της Αχαϊκής Συμπολιτείας, λίγες μόνο δεκαετίες μετά τον γνωστό πλέον καταστροφικό σεισμό του 373 π.Χ.. Από την ανασκαφή μέχρι σήμερα έχουν έρθει στο φως κτίρια και τμήμα νεκροταφείου του οικισμού. Ανάμεσα στα κτίρια, μοναδικό συγκρότημα κτιρίων βιοτεχνικής δραστηριότητας για το οποίο θα μιλήσουμε πιο κάτω.

 ·   Πλούσια στρώματα κατοίκησης της Μυκηναϊκής εποχής με χαρακτηριστική κεραμική (13ος-12ος π.Χ. αι.) και εντυπωσιακά λείψανα κτιρίων της Γεωμετρικής περιόδου (τέλη 9ου-αρχές 7ου π.Χ. αι.) που βρέθηκαν στο ανατολικό τμήμα της περιοχής της Ελίκης προς τον Κερυνίτη ποταμό στα Νικολαίικα. Οι αρχαιότητες σε αυτή την περιοχή συνδέονται με ακμάζουσες περιόδους στην ιστορία της αρχαίας Ελίκης. Αρχικά  την Μυκηναϊκή, περίοδο ίδρυσης της ίδιας της πόλης και κατά δεύτερον τη Γεωμετρική, περίοδο ίδρυσης της Συβάρεως το 730 π.Χ  της πρώτης  αχαϊκής αποικίας στη Δύση, στην Κάτω Ιταλία.

·   Κεντρική ρωμαϊκή οδός μήκους 1.300 περίπου μέτρων και πλάτους  5 έως 6 μέτρων.  Φέρεται να ταυτίζεται με τη «λεωφόρο» που ακολούθησε ο περιηγητής Παυσανίας τον 2ο  μ.Χ. αιώνα, ερχόμενος από την Πάτρα και το Αίγιο με προορισμό τη γειτονική Κορινθία. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα καθώς είναι το πρώτο τεχνικό έργο μεγάλης κλίμακας των Ρωμαίων στον τομέα των μεταφορών και επικοινωνιών που ανακαλύπτεται στη βόρεια Πελοπόννησο.

·  Αρχαία λιμνοθάλασσα που βρέθηκε στο κέντρο της πεδιάδας της Ελίκης μεταξύ Ριζόμυλου και Νικολαίικων, στο βυθό της οποίας ανακαλύφθηκαν ερείπια κτιρίων και κεραμική των κλασικών χρόνων που κατά πάσα πιθανότητα συνδέονται με τον εντυπωσιακό σεισμό του 373 π.Χ.

·   Κτιριακά λείψανα και θέσεις νεκροταφείων της Ρωμαϊκής Ελίκης που εκτείνονται σε όλο σχεδόν το μήκος της πεδιάδας μεταξύ των ποταμών Σελινούντα και Κερυνίτη, νότια του προαναφερθέντος ρωμαϊκού δρόμου, μεταξύ Ελίκης και Νικολαιίκων.

Ανάμεσα στα κτίρια  του  οικισμού των πρώιμων Ελληνιστικών χρόνων (ύστερος 4ος-2ος αι. π.Χ.),  που ανακαλύφθηκε σε βάθος 2.5 περίπου μέτρων  από την επιφάνεια, εξέχουσα θέση κατέχει μεγάλο κτιριακό συγκρότημα με εγκαταστάσεις βαφής υφασμάτων και νημάτων, που διασώζει σε εξαιρετική κατάσταση μεγάλες δεξαμενές με βοτσαλωτά δάπεδα, διάφορες λεκάνες και άλλες κατασκευές, πλούσια ευρήματα σε αγγεία, νομίσματα, μεταλλικά αντικείμενα, λυχνάρια, αντικείμενα πολυτελείας, είδη διατροφής, και μεγάλα αποθηκευτικά πιθάρια στη θέση τους που οι αρχαιολόγοι δεν τα μετακίνησαν για να αποτελέσουν εύρημα που θα μπορεί ο επισκέπτης να βλέπει εκεί ακριβώς όπου βρισκόταν και στην αρχαιότητα, όταν το κτίριο έσφυζε από ζωή. Το κτίριο αυτό έχει χαρακτηριστεί από ξένους και έλληνες αρχαιολόγους ως μοναδικό στο είδος του στη λεκάνη της Μεσογείου γιατί σώζεται σχεδόν ακέραιο και σε πολύ καλή κατάσταση αλλά και γιατί είναι το μοναδικό που χρονολογείται στα ελληνιστικά χρόνια. Παρόμοιες τέτοιες εγκαταστάσεις που έχουν βρεθεί αλλού στην ανατολική και δυτική Μεσόγειο είναι της ρωμαϊκής περιόδου, δηλαδή περίπου 500 χρόνια μεταγενέστερες από το σπουδαίο αυτό εύρημα στην περιοχή της αρχαίας Ελίκης. Το γεγονός  ότι λίγα χρόνια μετά την καταστροφή της Ελίκης από τον σεισμό έχουμε την ύπαρξη μιας μεγάλης βιοτεχνικής- οικονομικής μονάδας στην περιοχή,  αποδεικνύει πως η Ελίκη δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ όπως πίστευαν οι περισσότεροι, αλλά δημιουργήθηκε ξανά, αυτή τη φορά λίγο πιο νότια προς τους πρόποδες του βουνού. Χάρη σε αυτή την ανακάλυψη της κας Κατσωνοπούλου και της ομάδας της, γνωρίζουμε σήμερα ότι η ζωή στην Ελίκη συνεχίστηκε για αιώνες μετά την καταστροφή του 373 π.Χ. 

Το κτιριακό συγκρότημα βρίσκεται σε μία έκταση τεσσάρων στρεμμάτων η οποία έχει απαλλοτριωθεί από την Ε.Φ.Α.ΕΛ. προς εξυπηρέτηση των ανασκαφικών εργασιών και της ανάδειξης του χώρου που μπορεί εύκολα να γίνει επισκέψιμος με τις κατάλληλες  παρεμβάσεις .  Όπως με ενημέρωσε η κα Κατσωνοπούλου, μερικές από αυτές είναι τα πρώτα μέτρα προστασίας για τις αρχαιότητες (στερεώσεις, συντήρηση των αρχαίων) που λαμβάνονται σε ετήσια βάση με την επίβλεψη της ίδιας της κας Κατσωνοπούλου, η διατήρηση του χώρου καθαρού, ενώ για την πλήρη ανάδειξή του απαιτείται η ολοκλήρωση της ανασκαφής  και ακολούθως όλες οι απαραίτητες εργασίες (στέγαστρα, διαμόρφωση του χώρου με μονοπάτια για τους επισκέπτες, σχέδια και επεξηγηματικά κείμενα, ειδικές κατασκευές για την ανάδειξη επιμέρους ιδιαίτερων σημαντικών ευρημάτων στο χώρο).   Ευρύτερα, οι εργασίες ανάδειξης θα πρέπει να περιλαμβάνουν σημάνσεις, χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων, διάνοιξη του υπάρχοντος αγροτικού δρόμου μήκους περίπου εξακοσίων μέτρων  και ασφαλτόστρωσή του ώστε να συνδεθεί ο αρχαιολογικός χώρος με την Π.Ε.Ο. 

Η συζήτηση μοιραία στράφηκε και στις εθελόντριες  και εθελοντές σπουδαστές που όση ώρα μιλούσαμε τους έβλεπα πίσω από το τζάμι του γραφείου της κας Κατσωνοπούλου,  με σκυμμένο το κεφάλι πάνω στα γραφεία μελέτης.

Έρχονται κάθε χρόνο από το εξωτερικό για έξι εβδομάδες, διδάσκονται και αποκτούν εμπειρία στην αρχαιολογική έρευνα και συμμετέχουν στις ανασκαφές και τις γεωφυσικές έρευνες όταν αυτές εκτελούνται. Είναι ιδιαιτέρως χαρακτηριστική η περίπτωση της Mariza Kormann από την Αγγλία που ξεκίνησε τη συμμετοχή της στις έρευνες και ανασκαφές στην Αρχαία Ελίκη  το 2002 ως εθελόντρια και έμεινε τόσο εντυπωσιασμένη για τις γνώσεις που της παρείχε η έρευνα ώστε συνέχισε να εργάζεται εθελοντικά στην Ελίκη από τότε συνεχώς. Σήμερα είναι πλέον βασική επιστημονική συνεργάτιδα του προγράμματος, έχοντας ολοκληρώσει τις σπουδές της Master στην Αρχαιολογία Τοπίου με αντικείμενο την Αρχαία Ελίκη στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ηγείται μάλιστα της ομάδας ειδικών στην πληροφορική με εφαρμογές στην Αρχαιολογία που πέτυχαν την αναπαράσταση του πρωτοελλαδικού διώροφου κτιρίου της 3ης χιλιετίας π.Χ. που η κα Ντόρα Κατσωνοπούλου ανακάλυψε με τις ανασκαφές στον Ριζόμυλο της περιοχής της Αρχαίας Ελίκης. Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε σε δύο διεθνή Συνέδρια στη Σιένα της Ιταλίας το 2015 και στο Όσλο της Νορβηγίας το 2016 και συγκέντρωσε ιδιαιτέρως θετικά σχόλια από τους συμμετέχοντες επιστήμονες.

Η προσφορά της κας Κατσωνοπούλου στον τόπο που τη γέννησε είναι τεράστια, το δε έργο της,  ένα έργο ζωής. Μία προσπάθεια που διαρκεί σχεδόν τριάντα  χρόνια και συνεχίζεται ακόμα, συχνά όχι μέσα σε τόσο ευνοϊκές συνθήκες αλλά αντίθετα μέσα από πολλές αντιξοότητες.

Το ερευνητικό της έργο και τα αποτελέσματά του  ενώ αναγνωρίζονται  από ολόκληρη την διεθνή επιστημονική κοινότητα, συναντούν διαρκή εμπόδια από την εγχώρια. Και λέω   διαρκή εμπόδια γιατί εδώ και τέσσερα χρόνια οι ανασκαφικές δραστηριότητες έχουν παρανόμως σταματήσει καθώς  οι αρμόδιες Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού αρνούνται να δώσουν την απαραίτητη άδεια για τη συνέχιση των ανασκαφών με καταστροφικές συνέπειες για την αναπτυξιακή πορεία της Αιγιάλειας μέσω της Αρχαίας Ελίκης.

Είναι μάλιστα εντυπωσιακό το γεγονός ότι,  αν και σύμφωνα με το πόρισμα του Σώματος  Επιθεωρητών-Ελεγκτών Δημόσιας Διοίκησης (ΣΕΕΔΔ) του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας & Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (υπ’ αρ. 27/Α/Φεβρουάριος 2016), έχει διαπιστωθεί κατ’ επανάληψιν παράβαση της νομιμότητας από τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟ. Οι τρεις Υπουργοί κ. Παναγιωτόπουλος, Τασούλας και Ξυδάκης παραπλανήθηκαν με ψευδή στοιχεία και χωρίς καν να τα ελέγξουν, έβαλαν την υπογραφή τους  σε παράνομες αποφάσεις  για την μη συνέχιση των ανασκαφικών δραστηριοτήτων στην Αρχαία Ελίκη.

Το 40σελιδο πόρισμα του ΣΕΕΔΔ αποτελεί κόλαφο  γι΄ αυτούς που προσπαθούν να σταματήσουν με κάθε τρόπο τις ερευνητικές προσπάθειες της κας Κατσωνοπούλου και των συνεργατών της.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως ενώ η απόφαση του πορίσματος του ΣΕΕΔΔ βγήκε πριν τελειώσει η ανασκαφική περίοδος  για το 2016 και παρά το  ότι η ΕΦΑΕΛ και το Πανεπιστήμιο Πατρών είχαν  ήδη υποβάλει το πρόγραμμα συνέχισης των ερευνών για το καλοκαίρι του 2016,  οι υπηρεσίες του ΥΠΠΟ με την μέθοδο της κωλυσιεργίας άφησαν να παρέλθει η ανασκαφική περίοδος ώστε και πάλι να μην πραγματοποιηθούν οι ανασκαφές.

Παράλληλα, τον Δεκέμβριο του 2016 σε διήμερο διεθνές συνέδριο που φιλοξενήθηκε στην πόλη μας  με θέμα  «Οι Αχαιοί στην Ελλάδα και τη Μεγάλη Ελλάδα. Νέα ευρήματα και νέες προοπτικές», η στάση των διοργανωτών προκάλεσε πολλά ερωτηματικά καθώς δεν προσκλήθηκε η ερευνητική ομάδα της κας Κατσωνοπούλου για να παρουσιάσει τα αποτελέσματα της μακρόχρονης έρευνάς της.

Κι ενώ όλοι πλέον έχουν ταυτίσει την Αρχαία Ελίκη με την κα Κατσωνοπούλου και την ερευνητική της ομάδα, ο Ιταλός  καθηγητής αρχαιολογίας κος  Εμανουέλε Γκρέκο, στην περίληψη της εισήγησής του στο συνέδριο  ανέφερε χαρακτηριστικά πως «Η μητρόπολη ήταν η Ελίκη, η άτυχη πόλη που την κατάπιε ένας σεισμός το 373 π.Χ. και που σήμερα τη γνωρίζουμε χάρη στις ανασκαφές της Ε. Κόλλια»!!!

Στην παραπάνω πρόκληση, η ΕΦΑΕΛ απάντησε με μία καυστική ανακοίνωση υπερασπιζόμενη με σαφήνεια την επιστημονικότητα και την αυθεντικότητα των αρχαιολογικών τεκμηρίων της  Ελίκης. Τα συμπεράσματα δικά σας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ευρήματα από τις έρευνες και τις ανασκαφές στην Αρχαία Ελίκη αλλά και η πρωτοποριακή μεθοδολογία που έχει εφαρμόσει η συγκεκριμένη ομάδα,   έχουν προσφέρει πλούσιο υλικό σε έλληνες και αλλοδαπούς φοιτητές, ιδιαίτερα χρήσιμο για την εκπόνηση  διδακτορικών διατριβών, διπλωμάτων ειδίκευσης και πτυχιακών εργασιών στην Αρχαιολογία και την Γεωαρχαιολογία της Ελίκης στο Πανεπιστήμιο Πατρών καθώς και σε Πανεπιστημιακά Ιδρύματα του εξωτερικού.

Παράλληλα, η  έρευνα στην Αρχαία Ελίκη και τα επιτυχή αποτελέσματά της έχουν γίνει αντικείμενο επιστημονικών ντοκιμαντέρ του βρετανικού καναλιού BBC, των αμερικανικών Discovery και History Channel και του γερμανικού ZDF, καθώς και εκτενών άρθρων σε διεθνείς εφημερίδες (New York Times, Independent, Herald Tribune).

Καθώς η συζήτηση με την κα Κατσωνοπούλου έφθανε στο τέλος της, εκείνη αναφέρθηκε στα  τέσσερα διεθνή συνέδρια  που έχουν διοργανωθεί από την Ε.Φ.Α.ΕΛ. με σκοπό την παρουσίαση των σημαντικών αποτελεσμάτων των ερευνών. Έκανε επίσης μνεία των τριών τόμων των Πρακτικών που έχουν ήδη εκδοθεί ενώ πριν από το καλοκαίρι του 2017 αναμένεται η έκδοση και του νέου τόμου Πρακτικών αφιερωμένου στον κυρίαρχο θεό της Ελίκης, τον Ποσειδώνα.

Βαθιά συγκινημένος  και με το αποτύπωμα της αρχαίας πολιτείας χαραγμένο στο νου και την καρδιά μου, αποχαιρέτησα την κα Κατσωνοπούλου και την ομάδα της. Μέσα από αυτή την εμπειρία, συνειδητοποίησα τη σπουδαιότητα που μπορεί να έχει η ανακάλυψη της αρχαίας Ελίκης όχι μόνο για τη χώρα μας  αλλά και για τον υπόλοιπο κόσμο. Όσον αφορά δε το Αίγιο και την ευρύτερη περιοχή της Αιγιάλειας, αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει την αφετηρία μιας οικονομικής αλλά κυρίαρχα πολιτιστικής ανάπτυξης που θα τοποθετούσε την περιοχή  μας στη λίστα με τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς προορισμούς.

Γιάννης Σ. Δρουγούτης

Λίγα λόγια για το συντάκτη του άρθρου

Author: Νέοι Καιροί εν Αιγίω Email:[email protected]

Προηγούμενο άρθρο«Τα Πριμαρόλια»
Επόμενο άρθροAπό μία περιπλάνηση στο Μέγα Σπήλαιο, τη Ζαχλωρού έως και το Διακοφτό με άξονα πάντα το θαυμαστό φαράγγι! Διασχίζοντας το ρέμα της Βούρας